HISTORIA GOCZAŁKOWIC-ZDROJU
Jak głosi legenda, nazwa miejscowości wywodzi się od imienia rycerza Goczała, który otrzymał tu ziemię za czyny wojenne i zasługi na polach bitewnych. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem jego potomkowie przybrali miano Goczałkowiczów, a miejscowość, w której żyli, nazwali Goczałkowicami.
Trudno jest ustalić dokładną datę założenia Goczałkowic. Najstarsze źródła pisane pochodzą z 1326r. ale wieś ma niewątpliwie starszy rodowód, o czym świadczą prace historyków polskich i niemieckich. Historia miejscowości sięga czasów piastowskich, jej początków należy szukać na przełomie XIII i XIV wieku. Dzieje Goczałkowic będących wsią kameralną, to znaczy należącą bezpośrednio do panów pszczyńskich, związane są z historią Ziemi Pszczyńskiej.
Ziemia Pszczyńska początkowo nie stanowiła odrębnej jednostki administracyjnej, gdyż od 1138 roku wchodziła w skład ziemi krakowskiej a z dziejami śląska związana została w roku 1178, kiedy to Kazimierz Sprawiedliwy podarował ją swemu chrześniakowi, księciu opolsko-raciborskiemu Mieszkowi Plątonogiemu.
Piastowie śląscy rządzili ziemią pszczyńską samodzielnie do roku 1327 a ostatni z nich, Leszek raciborski oddał ją w lenno królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. W roku 1336 księstwo raciborsko-rybnickie wraz z ziemią pszczyńską przejął szwagier Leszka, książę opawski Mikołaj II z rodu Przemyślidów. W roku 1407 Jan II Żelazny wydzielił ziemię pszczyńską z księstwa raciborskiego i zapisał ją jako dożywocie swojej żonie Helenie Korybutównie, bratanicy Władysława Jagiełły. W latach 1450 do 1474 ziemia pszczyńska pozostawała w rękach potomków Heleny a po przejęciu przez Macieja Korwina przekazana została książętom ziębickim. Ostatecznie w roku 1480 otrzymał ją w lenno Kazimierz, książę cieszyński.
Po uzyskaniu statusu dziedziczności, Kazimierz w roku 1517 sprzedał ziemię pszczyńską baronowi Thurzonowi, szlachcicowi węgierskiemu. Thurzon nie był księciem, więc ziemi pszczyńskiej nadano status „wolnego państwa stanowego”.
W roku 1548 biskup wrocławski Baltazar Promnitz za długi Jana Thurzo przejął ziemię pszczyńską i ustanowił na niej majorat rodziny Promnitzów. Ostatni z rodu, Jan Erdman, przekazał ziemie pszczyńską w roku 1765 swemu siostrzeńcowi, Fryderykowi Erdmanowi von Anhalt Coethen. Jego spadkobierca Henryk Anhalt z powodu braku męskich potomków oddał państwo pszczyńskie w 1847 roku swemu siostrzeńcowi Janowi Henrykowi X Hochbergowi. W rękach rodu Hochbergów państwo pszczyńskie pozostało do roku 1945.
Pierwotnie Goczałkowice były lokowane na prawie polskim. Od zarania wieków wieś była gminą samodzielną z sołtysem lub wójtem na czele.
Na podstawie informacji zawartych w publikacjach Ludwika Musioła i analizy układu pól można sądzić, że wieś Goczałkowice założono prawdopodobnie w XIII wieku „na pniu zielonym”, to jest w lesie leżącym na lewym brzegu Wisły. Kmiecie, nazywani na Śląsku siodłakami, otrzymywali początkowo po 1 łanie ziemi, czyli około 26 hektarów. Zabudowania skupiały się w formie łańcuchowej w dolince wzdłuż cieku wodnego, z polami w układzie łanów leśnych, odchodzącymi na północ i południe (najstarsza część wsi) a w dolinie Wisły rozwinęła się gospodarka rybna.
Z urbarza sporządzonego w 1536 roku można się dowiedzieć, że na początku XVI wieku wieś zamieszkiwało 23 siodłaków.
W następnym wieku wprowadzono w dobrach pszczyńskich gospodarkę folwarczną, charakteryzującą się większym zapotrzebowaniem na siłę roboczą. Dla jej zapewnienia osadzano na małych skrawkach gruntu zagrodników, którym przydzielano od 7 do 15 hektarów ziemi i chałupników z areałem od 4 do 6 hektarów. W latach 1702 do 1730 mieszkało w Goczałkowicach 23 siodłaków, 2 zagrodników, 16 chałupników, 1 karczmarz, 1 wolny sołtys i 3 młynarzy.
Od 1740 r. do 1922 r. datuje się panowanie monarchii pruskiej. W okresie rozbiorów w Goczałkowicach był urząd celny i przejście graniczne, ponieważ wzdłuż Wisły przebiegała granica między monarchią austriacką a pruską
Wiek XIX przyniósł Goczałkowicom duże zmiany, głównie za sprawą odkrycia złóż solanki leczniczej i budową linii kolejowej.
W 2006 roku przypadła 150 rocznica odkrycia leczniczych solanek, na których bazowali założyciele uzdrowiska. W 1856 roku podczas poszukiwań soli przez Rząd Pruski odkryto w Goczałkowicach bogate złoża solanki i stwierdzono laboratoryjnie jej lecznicze właściwości.
Walory tutejszego klimatu, łagodnego i tonizującego, docenili czterej założyciele uzdrowiska: pszczyński lekarz, chirurg i położnik A. Bäbel, budowniczy W. Czech i dwaj kupcy H. Schiller i J. Lustig, którzy w latach 1860 do 1862 z wielkim rozmachem zbudowali pierwsze niezbędne obiekty zdrojowe: łazienki, dom zdrojowy, pijalnię, pensjonat.
W pijalni, całej z drewna, ozdobionej perłowymi inkrustracjami mieścił się marmurowy basen osadzony na kamiennych postumentach. Z niego efektownymi przewodami przepływała solanka, którą dowolnie czerpać mogli kuracjusze. Pijalnia połączona była z domem zdrojowym krytym deptakiem o długości 88 m. Tak, w maju 1862r. rozpoczął się pierwszy sezon kuracyjny. Przyjechało tu wówczas 262 kuracjuszy pragnących leczyć swe reumatyczne dolegliwości.
Z dwoma pierwszymi sezonami wiąże się historia zdrojowej kapliczki - kościółka pod wezwaniem Matki Boskiej Uzdrowienia Chorych, zbudowanego jako podziękowanie za uleczenie kilkunastoletniego chłopca, syna dzierżawców folwarku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz, którego treść stanowią uzdrowienia mające miejsce w latach 1862-1863. Artysta malarz wiernie przedstawił na nim rzeczywistość goczałkowicką - na pierwszym planie dwie autentyczne postacie, które doznały tu uleczenia, w tle Beskidy, w pobliżu staw Maciek i Wisłę.
Gdy zakładano Goczałkowickie uzdrowisko, dojechać do niego można było tylko drogą prowadzącą wtedy z Katowic do mostu na granicznej rzece Wiśle oddzielającej Prusy od Austrii. Była to jednocześnie granica Księstwa Pszczyńskiego.
Rozwój uzdrowiska wiąże się z rozwojem kolejnictwa na Górnym Śląsku i wybudowaniem linii kolejowej przebiegającej przez Goczałkowice. Decyzję o jej budowie podjął Książę Pszczyński w latach 1856-57. Włączono ją w przebieg linii nazwanej później „Rechte-Oderufer-Eisenbahn”, biegnącej na trasie: Wrocław – Vossowska – Tarnowskie Góry – Bytom – Szopienice – Murcki – Pszczyna – Dziedzice. Z powodu wojny z Austrią budowa odcinka „książęcego” przesunęła się na lata od 1867 do 24 czerwca 1870. Istniała już wtedy Kolej Górnośląska z Wrocławia do Mysłowic, wybudowana w latach 1839 – 1846 przez Towarzystwo Kolei Górnośląskiej i wybudowana w latach 1840 – 1848 Kolej Warszawsko-Wiedeńska, z Warszawy do Granicy (obecnie Sosnowiec Maczki) z odgałęzieniami do Mysłowic i do Krakowa.
Uruchomienie komunikacji kolejowej ułatwiło dojazdy kuracjuszy a już od początku lat siedemdziesiątych zarząd uzdrowiska organizował kuracjuszom wycieczki koleją żelazną: jednodniowe do Krakowa i trzydniowe w Tatry, zwiększając ogromnie popularność zdroju.
Rozwój uzdrowiska trwał do I wojny światowej. W czasie wojny budynki zdrojowe wykorzystywane były przez wojsko a po III powstaniu śląskim urządzono w nich obóz dla uchodźców z Opolszczyzny i Czech. Działania wojenne spowodowały znaczne uszkodzenia obiektów zdroju.
Po przyłączeniu tej części Śląska do Polski uzdrowisko należące wtedy do J. Skarbka, reaktywowano ale miało ono podrzędne znaczenie.
Z końcem lat dwudziestych nowi właściciele wyremontowali i zmodernizowali uzdrowisko podnosząc jego pozycję. Uzdrowisko szybko zyskiwało na popularności, a liczba kuracjuszy powiększała się wielokrotnie z roku na rok.
W 1932 r. nastąpiła zmiana w nazwie wsi na Goczałkowice-Zdrój.
Funkcjonowanie zdroju przerwała II wojna światowa. Obiekty zdroju służyły wtedy Niemcom jako szpital wojskowy.
Zniszczenia wojenne poważnie zagroziły istnieniu uzdrowiska. Wprawdzie we wrześniu 1945 roku uruchomiono łazienki ale opłaty pobierane za kąpiele nie mogły zapewnić odbudowy całego uzdrowiska, zagospodarowywanego powoli na inne cele i dewastowanego. Zjednoczenie „Polskie Uzdrowiska” nie zainteresowało się Goczałkowicami a w 1953 roku podjęło decyzję o likwidacji zdroju.
Zdrój uratowała decyzja Wydziału Zdrowia Wojewódzkiej Rady Narodowej, powołująca w Goczałkowicach Wojewódzki Szpital Przeciwreumatyczny, przekształcony później w Wojewódzki Ośrodek Reumatologiczno-Rehabilitacyjny. Kolejno remontowano stare obiekty uzdrowiska, wybudowano sanatorium dziecięce „Stokrotka” (burząc niestety w 1968 r. zabytkowy budynek prewentorium zwany „Bethesda”) a w 1980 roku oddano do użytku nowy zakład przyrodoleczniczy, wtedy jeden z najpiękniejszych w Polsce.
Samodzielność gminy kontynuowana od wieków średnich przerwana została w 1975 r., kiedy to włączono ją do Pszczyny.
Od 1992 r. Goczałkowice-Zdrój znów stały się odrębną jednostką administracyjną.
Dzień dzisiejszy uzdrowiska to podnoszenie poziomu świadczonych zabiegów i komfortu pobytu w zmodernizowanych pawilonach. Przy uzdrowisku powstają obiekty gastronomiczne i hotelowe, służące obsłudze kuracjuszy i turystów. Niewątpliwą atrakcją jest zapora Jeziora Goczałkowickiego, udostępniona niedawno do ruchu pieszego i rowerowego i przywrócona od lipca 2010 r. możliwość żeglowania po Jeziorze. Pozwala to z optymizmem patrzeć na rozwój miejscowości i uzdrowiska.
ZABYTKI GOCZAŁKOWIC-ZDROJU
Zabytki Goczałkowic-Zdroju przypominają, że już w końcu XIX wieku do tej niewielkiej miejscowości przyjeżdżano po zdrowie. Najszybciej spostrzegany jest budynek pijalni wód leczniczych, wzniesiony w 1862 roku, w stylu architektury parkowej. Wzrok przyciąga drewniana konstrukcja ryglowa, wieloboczne okna o drobnym, pajęczynowym podziale i czterospadowy dach, którego połacie są wyginane esowato.
Po drugiej stronie ulicy Uzdrowiskowej pyszni się swoimi neobarokowymi elewacjami dawny hotel z 1880 r. nazywany "Prezydent" lub "Cesarski" a obecnie siedziba administracji Zdroju.
Obok niego następny budynek w drewnianej konstrukcji muru pruskiego. To pawilon zdrojowy „Wrzos” z 1874 roku.
Stojący po drugiej stronie ulicy tak zwany Nowy Dom Zdrojowy, po odbudowaniu ze zniszczeń spowodowanych pożarem w 1937 r. zachował jedynie część dawnej drewnianej galerii, łączącej niegdyś poszczególne pawilony zdrojowe. Obecnie dom zdrojowy jest włączony w kompleks budynków szpitala a galeria jest obudowana i spełnia funkcje użytkowe.
Reprodukcje starych pocztówek zachowały dawne piękno tego budynku.
Z drugiej strony kompleksu budynków szpitala można obejrzeć wschodnią elewację pawilonu „Modrzew”, wzniesionego z czerwonej cegły na wysokiej, kamiennej podmurówce, z betonowymi nadprożami i wstawkami muru pruskiego.
Dalej pawilon Spółki Brackiej ”Górnik”, wzniesiony w 1897 r. z czerwonej cegły na podmurówce kamiennej. Już w początkach XX wieku każdego roku odzyskiwało tu zdrowie po 400 górników. Obecnie mieści się w nim biblioteka i Gminny Ośrodek Kultury.
Gdy się cofniemy do ulicy Uzdrowiskowej, budynek dawnej komory celnej wzniesiony w 1918 r. przypomni nam o przebiegającej na rzece Wiśle dawnej granicy państwowej.
Prezentujemy tu jego dawny wygląd ze starej pocztówki i okolicznościowe pocztówki upamiętniające granicę 2 cesarzy na których widzimy również dawne mosty przez Wisłę: stalowy kolejowy na murowanych filarach i pływający drogowy most z drewna.
Zabytki architektury sakralnej pochodzą z przełomu wieków. Przy ulicy Szkolnej zobaczyć można neogotycki kościół Św. Anny z 1882 r.
i kościół Św. Jerzego z 1910 r., wdzięczny obiekt dla malarzy i rysowników.
Oba kościoły powstały na miejscu budowli sakralnych z XVI wieku.
Na uwagę zasługuje też kaplica MB Uzdrowienia Chorych, wzniesiona w 1866 r. w Zdroju przy ulicy Wiosennej i namalowany w 1864 r. obraz ołtarza głównego, przedstawiający na tle goczałkowickiego krajobrazu osoby, które w Goczałkowicach doznały uleczenia w latach 1862 - 1863, w tym kilkunastoletniego syna fundatorki kaplicy, którą była żona dzierżawcy folwarku w Goczałkowicach Dolnych.
